Geniş Açıdan Bireysel Emeklilik Sistemi (BES) Nedir?

 

BES Nedir ?

BES (Bireysel Emeklilik Sistemi), bireylerin aktif çalışma hayatları süresince küçük miktarlarda düzenli tasarruf yapmalarını teşvik eden, emeklilik dönemlerinde ek gelir sağlamayı amaçlayan, gönüllü ve uzun vadeli bir tasarruf sistemidir. Türkiye’de 2003 yılında yürürlüğe girmiştir ve devlet desteklidir.

4632 sayılı Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu uyarınca yürürlüğe giren BES; tasarrufların ortak bir havuz içerisinde toplanmasını, fonlar dahilinde değerlendirilmesinin sağlayan anlaşma sonunda kişiye toplu veya maaş şeklinde yatırımlarının ödenmesini hedefleyen bir ileriye dönük yatırım hizmeti olarak niteleyebiliriz

❗BES ile SGK çok fazla karıştırılmaktadır. SGK sistemi çalışan kişilere sağlık hizmetleri, maddi yardımlar vb. faydaları bulunmaktayken, BES de bu tarz konular bulunmamaktadır. 

Devlet Katkısı ? 

BES'in en önemli avantajlarından biri devlet katkısıdır. Katılımcı tarafından ödenen katkı payı tutarına karşılık olarak devlet tarafından katı payının %30'u kadar ek katkı sağlanır. 

❗Devlet katkısı ilgili yıla ait brüt asgari ücret toplamının %30'unu geçemez.

 

❗Devlet katkısı her bir TC başına tanımlanır yani bir kişinin birden fazla sözleşmesi varsa her biri katkı alamaz toplam sözleşme ağırlığına göre paylaştırılır.

❗Şirket tarafından sağlanan katılımcı bilgileri ile birlikte devlet katkısı EGM tarafından hesaplanıp Hazine Bakanlığına iletilir. Daha sonrasında hazine EGM'e ordan şirkete tutar ödemesi gerçekleşir. Şirket de en son aşamada katılımcının hesabına tutarı tanımlar. 

 Devlet Katkısını Hakediş

❗Devlet katkısının hak kazanılan bölümüne ilişkin getirisi üzerinden stopaj kesintisi yapılır. 

❗Devlet katkısı haczedilemez, rehnedilemez.

   

Emeklilik Hak Kazanımı

Katılımcının sistemde giriş tarihinden itibaren 10 yıl 56 yaşına kadar durması gerekmektedir. 

❗10 yıl ödeme yapması yeterlidir. 56 yaşına kadar ödeme yapmasına gerek yoktur.

BES Kesintileri

BES sisteminde, giriş aidatı, yönetim gider kesintisi ve fon işletim gider kesintisi olmak üzere üç temel kesinti kalemi bulunmaktadır.

❗OKS ile BES çok karıştırılan iki finansal araçtır. 

1. BES gönüllülük esasına dayalıdır, OKS ise çalışanlar için (belirli şartlarla) zorunludur.
2. OKS'de şirket seçimi işverene aittir, BES'te katılımcıya.
3. OKS'de kesintiler daha azdır (genellikle sadece fon işletim gideri), BES'te ise daha çeşitli kesintiler olabilir.
4. Her iki sistemde de devlet katkısı avantajı bulunur.

  🎉 Avantajları

• %30 oranında devlet katkısı 

• Uzun vadede birikim ve yatırım fırsatı

• Profesyonel fon yönetimi

• Emeklilikte ikinci maaş gibi kullanılabilir ve finansal olarak katkı sağlayabilir

📌Peki bu sistemde hiç bir olumsuz, dezavantajlı bir durum yokmu diye soruyorsanız bununla ilgili eleştirel bir bakış yapmamız gerekiyor. Öncelikle dünyada bu sistem nasıl diye bakarak başlamak gerekmektedir.

 ABD Bireysel Emeklilik Sistemi 

• Gönüllülük esasına dayalı bir sistemdir.

• İki tür emeklilik planı vardır:

  1. Maaş esaslı planlar: İşveren katkılıdır, iflas durumları nedeniyle 1974’te ERISA yasası çıkarılmıştır. Bu yasa çalışanların emeklilik gelirlerini güvence altına alır.

  2. Katkı esaslı planlar: Kişisel olarak açılan bireysel emeklilik hesaplarıdır; bankalar, finans kurumları gibi lisanslı kuruluşlarca sunulur.

💼 Temel Avantajları:

• Emeklilik hesabına yapılan katkılar, gelir vergisinden düşülebilir.

• Yatırım kazançları (faiz, temettü, sermaye geliri) emekliliğe kadar vergilendirilmez.

 Hollanda Bireysel Emeklilik Sistemi 

Hollanda’da emeklilik sistemi üç ayaklıdır:

 1. Ayak: Devlet Emekliliği (AOW)

• 65 yaşını dolduranlara verilir.

• Tek yaşayanlara brüt asgari ücretin %70’i, evli/beraber yaşayanlara kişi başı %50 verilir.

• Devletin sunduğu temel maaştır.

 2. Ayak: Mesleki Emeklilik Fonları

• İşverenin sunduğu fonlara dayalı.

• Katılım çoğu iş kolunda zorunludur, çalışanların %90’ı kapsamda.

• Maaşlar işveren (%2/3) ve çalışan (%1/3) katkısıyla birikir.

• Bu fonlar dullar, yetimler ve engelliler için de kapsayıcı olabilir.

 3. Ayak: Bireysel / Özel Emeklilik

• Kişinin isteğe bağlı olarak katıldığı sistemdir.

• Ticari sigorta şirketleri tarafından sunulur.

• Devlet, belli sınıra kadar vergi indirimi sağlar.

 İngiltere Bireysel Emeklilik Sistemi 

İngiltere’de emeklilik sistemi 3 ayaktan oluşur ve hem devlet hem özel sektör katkılıdır:

 1. Ayak: Devlet Emekliliği

• Temel emeklilik ve kazanca bağlı emeklilik içerir.

• Zorunlu katılım: İşçiler ve kendi işinde çalışanlar dahil.

• Haftada 64 sterlin üzeri kazanan herkes sistemde yer alır.

• Finansman: Dağıtım yöntemi ile, katkılar Milli Sigorta Fonu’na yapılır.

• Kadın ve erkek emeklilik yaşı 65’te eşitlenmiştir.

• Asgari düzeyin altında kalanlara ek ödeme yapılır.

 2. Ayak: Mesleki Emeklilik (İşveren Tabanlı)

• İşveren tarafından oluşturulan programlar.

• İşveren isterse sağlar, zorunluluk yoktur.

• Devlet emekliliğine ek gelir sağlar.

 3. Ayak: Bireysel Emeklilik (Private Pensions)

• 1988’den beri uygulanıyor.

• Sisteme:

  • Serbest meslek sahipleri

  • BES’ten daha fazla getiri bekleyen bireyler

  • Hiçbir sistemde olmayan çalışanlar katılabilir.

• Devlet sistemiyle bağ koparmaya gerek yoktur, ek olarak girilebilir.

 Almanya Bireysel Emeklilik Sistemi 

Almanya’da emeklilik sistemi 3 temel ayağa dayanır ve nüfusun %90’ını kapsayan geniş bir sosyal güvenlik yapısı vardır:

 1. Ayak: Zorunlu Sosyal Sigorta Sistemi

• İşçiler, emekliler ve aileleri kapsanır.

• Sisteme memurlar ve askerler dahil değildir, onların ayrı özel sistemleri vardır.

• Prim esaslı, kuşaklar arası dayanışma esasına göre işler.

 2. Ayak: Mesleki Emeklilik Planları

• İşverenlerin sunduğu tamamlayıcı emeklilik programlarıdır.

• Devlet tarafından teşvik edilir.

• Zorunlu değildir, gönüllülük esası geçerlidir.

3. Ayak: Bireysel Emeklilik (Özel Sigorta)

• 2001 reformuyla yaygınlaştırılmıştır.

• İlk başta zorunlu olması planlansa da gönüllü hale getirilmiştir.

• Sisteme katılanlara vergi avantajları ve teşvikler sağlanır.

• Bireysel katkı hesapları, doğrudan sigorta planları veya emeklilik fonları aracılığıyla işler.

• Transfer hakkı vardır, 10 yıl dolmadan iş değiştirene cezai bir durum söz konusu olabilir.

• Sigorta açıkları, uzun yaşam riski, hayatta kalan eşlerin durumu gibi konular hâlâ tartışmalıdır.

👉 Dünyadaki örnekler baz alındığında Türkiye'nin BES sisteminin olumsuz yanları

👎Buradaki en temel olumsuzluk aslında yapısal sorunlardan kaynaklanmaktadır. Bireysel emeklilik şirketleri reklam çalışmalarında ilk olarak bahsettikleri devlet katkısı olmaktadır. Hazine bütçesinden sağlanan bu kaynağın oranının yüksek olması bir bal tutan parmak etkisi yaratmaktadır. 2025 yılı için hesapladığımızda TC başına maksimum 72 bin 9 TL gibi bir tutar alınabilmektedir. Yani sistemin yaşam ömrü hazineye bağlı şekilde ilerlemektedir.

 

  👎Sistemin uzun vadeli olması ve erken çıkmaktan dolayı olarak yapılan kesintiler nedeniyle olumsuz izlenim oluşturmaktadır. EGM verilerine baktığımızda da bunu rahatlıkla görmekteyiz. Katılımcı isteğiyle çıkış oranın %50 civarı bir oranda olması bu durumu oransal olarakta gayet iyi açıklamaktadır. 

  

👎Hisse senedi fonlarında borsadaki olumsuzluk durumlarında Türkiye Varlık Fonunun alımlar yaptığı gibi BES içerisindeki hisse senedi fonlarının da yönlendirilmesi gibi bir ihtimalin bulunması.

👎Şirketler tarafından ödeme konusunda gecikmeler yaşanması çarpan etkisiyle sisteme karşı olumsuzluk yaratmaktadır. 

👎Türkiye'deki finansal okuryazarlık oranın çok düşük olması ayrıca sistemin net açıklayıcı ve detaylı avantaj / dezavantaj şeklinde katılımcılara anlatılmaması. Katılımcıların düşük katkı paylarıyla büyük çaplı gelir hedeflemesi gibi iki taraflı kısır döngünün olması da sistemin hala istenilen seviyelere gelmemesindeki en büyük nedendir.   

 

👎 BES'in bir yatırım aracı gibi tanıtılması yerine bir birikim aracı olduğunu kişilere kavratmak ve bir kumbara mantığıyla anlatılması belki de sistemde katılımcıların uzun vadede kalmasını sağlamaktadır.

👎OKS (Otomatik Katılım Sistemi) yaşanan olumsuzluklar kişilerin BES'e karşı olumsuz yaklaşmasına sebep olmaktadır. OKS'de yaşanan eksik bilgiler, anlaşmanın şirket tarafından yapılması, sözleşme çıkışında yaşanan zorluklar vb. olumsuzluklar dolaylı olarak BES etkilemektedir. 

Aşağıdaki grafiğe baktığımızda OKS'ye girmeden önce BES'e girmiş olan sayısı tümü içinde %22,3 iken OKS etkisiyle %29,6 artmış yani sadece %7,3 gibi minimal bir artış var olmuştur. 

👎OKS devam etme oranı aslında bize bir gelişim açısından bir olumsuzluk olduğunu göstermektedir. bir alttaki grafikte de ise katılımcıların kamu, özel ayrımını görmekteyiz bu ayrımda bize aslında ülkenin ekonomik yapısının sistem üzerindeki olumsuzluğu arttırdığını, özel sektör çalışanlarının devlet çalışanlarına göre çok daha fazla düşük ücret almaları nedeniyle bu tarz birikimlerden ne kadar uzaklaşmaya başladığını ve sadece tüketim için çalıştıklarını açıkça sayısal olarak göstermektedir. 

☝En son olarak kısa bir özet yapmam gerekirse. Birikim amacıyla BES atılacak güzel bir adım olmaktadır. Burada önemli olan sistem hakkında detaylı bilgiler edinip gerekli araştırmalar yapılıp, fonların gelirleri incelenerek orta veya uzun vadeli bir birikim planı dahilinde bu sisteme katılmaktır. Atalarımızın dediği gibi "damlaya damlaya göl olur."